Rat u Ukrajini, kao i sankcije većine zapadnih država prema Rusiji, doveli su do značajnih poremećaja u ekonomskim odnosima između zemalja koje ulaze u grupu najznačajnijih privreda sveta. Naime, Rusija je decenijama poznata kao jedan od vodećih snabdevača energenatima, industrijskim metalima i drugim sirovinama, dok je istovremeno bila i vrlo atraktivno tržište sa velikim brojem potrošača za zapadne kompanije. Ukoliko se pogleda činjenica da blizu 80% stanovništva Rusije živi u evropskom delu, proirodna je bila i orijentacija najprostranije zemlja sveta na tržište Evrope, u okviru kojeg je EU ogromnog kupovnog potencijala.

S obzirom da rat dugo traje i da su da je do sada uvedeno 11 paketa sankcija, koje broje hiljade pojedinačnih sankcija, za očekivati je da se u dogledno vreme neće preokenuti stanje značajno smanjenog obima ekonosmke saradnje između nekadašnjih partnera. Naime, prema podacima za period januar-maj 2023. godine u odnosu na isti period prošle, izvoz iz Rusije u SAD je opao za 75% procenata. Samo tokom 2021. godine izvoz iz Rusije u SAD je iznosio oko 30 muilijardi dolara, u okviru kojeg je Rusija ostvarila veoma visok suficit, da bi se prošle godine izvoz praktično prepolovio na 16 milijardi dolara. Kako sada stvari stoje, ovogodišnji izvoz u SAD bi za Rusiju mogao imati priliv od oko sedam milijardi dolara. Ipak, očigledno je da trgovina nije u potpunosti zamrla, o čemu svedoči i gotovo neometan uvoz ruskog uranijuma, veštačkih đubriva itd.

U Rusiji ostale, uglavnom, zapadne kompanije iz sektora široke potrošnje

Na svojevrsnu racionalnost u ekonosmkim odnosima ukazuje i značajan broj kompanija u zapadnom vlasništvu, koje nastavljaju da posluju na tržištu Rusije. Tu se ističu kompanije koje se uglavnom bave proizvodnjom i prodajom robe široke potrošnje: prehrambeni proizvodi, bezalkoholna pića, odevni predmeti, duvan itd. Stiče se utisak da matične države ovih kompanija na Zapadu tolerišu njihovo poslovanje, imajući u vidu da se radi o proizvodima, koji nisu senzitivni u pogledu uticaja na ratne kapacitete Rusije. Slično je kao i sa izvozom iz Srbije, koji u velikoj meri čine prehrambeni proizvodi, voće i povrće, koje nalazi primenu u svakodnevnoj ishrani stanovništva Rusije.

Zapadne kompanija koje posluju u Rusiji formalno ističu da svojim prisustvom ne krše sankcije koje su uvele njihove vlade. Ali, takođe, napominju i da je izlazak sa ruskog tržišta vrlo komplikovan u administrativnom smislu, čime njihov kapital postaje vitalno ugrožen. Sa druge strane, stručna javnost ističe ekonomsku racionalnost kao glavni razlog ostanka na tržištu Rusije, jer se ne žele narušiti odnosi koji su građeni decenijama, imajući u vidu da bi njihvo povlačenej vrlo brzo zauzela konkurencija iz Azije. Nadavno je istaknuto i mišljenje zvaničnika austrijske komercijalne banke Reiffeisen, koja na ruskom finansijskom tržištu posluje gotovo 35 godina i koja se nada da će se u srednjem roku završiti politička neprijateljstva na relaciji Brisel – Moskva, nakon čega bi se stekli uslovi za normalno poslovanje. Interesantno je i dalje prisustvo kompanije Cargill, američke globalne prehrambene korporacije.

Neformalne osude

Ipak, zapadne kompanije su više pod pritiskom neformalnih instituta, pojedinaca iz akademske zajednice i nevladinog sektora u svojim matičnim zemljama, koje ističu da se poslovanjem zapadnih kompanija u Rusiji upravo i puni budžet Ruske Federacije, iz kojeg se potpom finansiraju ratni napori Kremlja. Procenjuje se da prihod ruskog budžeta od poreza koje su platile zapadne kompanije na godišnjem nivou iznosi oko četiri milijarde evra. Ali, treba istaći da je sa druge strane profit, koje su same kompanije ostvarile trostruko veći (oko 13 milijardi evra). Među profitabilnim kompanijama se ističu pojedine koje imaju rast profita za više od 50% u 2022. godini u odnsou na 2021.

Neophodno je istaći da pomenute zapadne kompanije ne utiču na ratna dešavanja u Ukrajini, čak se ne može dokazati ni indirektan uticaj, imajući u vidu da recimo politički/diplomatski odnosi između Vašingtona i Brisela, sa jedne strane, i Moskve sa druge strane, i dalje postoje, i to na nivou ambasadora. Iz tog razloga, ne vidi se potreba potpunog prekidanja ekonsomkih odnosa, mada je perspektiva nekog konkretnog oporavka vrlo siva imajući u vidu da je popuštanja političkih tenzija „uslov bez kojeg se ne može“.

EU privreda značajno smanjila zavisnost od trgovine sa Rusijom

Prema izjavama briselskih zvaničnika, pozivi da se dodatno smanje ekonosmki odnosi sa Rusijom su čak i jači, bez obzira na pojedine stavove da se zavisnost od ruskih energenata (konkretno, prirodnog gasa) ne može u potpunosti realizovati čak ni u srednjem roku. Ukoliko se pogledaju spoljnotrgovinski odnosi između Nemačke, kao glavnog motora privrede EU, i Rusije, prema podacima za period januar-maj 2023. godine u odnsou na isti period prošle, uvoz iz Rusije je opao za 87%, dok je izvoz nemačkih proizvoda opao za 45%. Po ovoj rečunici, bez dubljeg ulaženja u analizu, reklo bi se da je Berlin tolerantniji prema izvozu svojih proizvoda, u odnsou na uvoz iz Rusije.

Generalno se može zaključiti da je EU privreda značajno smanjila zavisnost od trgovine sa Rusijom, posebno kada su u pitanju energenti, ali je ona zamenjena većom zavisnosšću od SAD i Norveške. Kako stvari sada stoje, energetska i bezbednosna zavisnsot od Vašingtona ostaje u dugom roku, ali se postavlja pitanje ekonosmke autonomije, odnosno nezavinsosti u pogledu svojih odnosa sa vanevropskim zemljama, u prvom redu sa Kinom, kao drugom privredom sveta, koja po sadašnjim stopama rasta pretenduje na čelnu poziciju u dogledno vreme.

Nemačka i mnoge druge EU zemlje imaju Kinu za glavno uvozno tržište. Njihov ekonomski potencijal je pod znakom pitanja imajući u vidu političke tenzija na relaciji Vašington – Peking. Naime, karakteristika evrospke privrede u poslednjih deset godina je gubitak konkurentnosti, odnosno zaostajanje za SAD i Kinom.

Opada značaj Evrope u globalnim ekonomskim okvirima

Odsečenost od jeftinih energenata iz Rusije, kao i povećana neizvesnost usled rata na istočnim granicma, utiču na kontinuirano umanjenje značaja Evrope u globalnim okvirima. Recimo, učešće evropske privrede u svetskom BDP-u 1990. godine je iznosilo ko 30%, da bi u tekućoj godini, praktično, bilo prepolovljeno (16%), uz napomenu da nakon svakog većeg sukoba na tlu Starog kontinenta, značaj bi bio sve manji u ekonosmkom i političkom smislu.

Takođe, u narednom srednjem roku se za privredu EU očekuje anemičan rast BDP-a od oko 1% ili blago ispod, dok bi SAD trebalo da rastu po prosečnoj godišnjoj stopi od oko 2%, a Kina između četiri i pet odsto.

Kada se spustimo na privredu Rusije, treba reći da je tamo makroekonsomska situacija trenutno stabilna. Moglo bi se desiti da ove godine bude blago pozitivan rast BDP-a u Rusiji, ali je zemji sa takvim karakteristikama neophodno bar 3% rasta godišnja da bi se video napredak u smislu razvoja. Takođe, treba istaći da Rusija sada beleži nagli pad prihoda od izvoza, koji su u periodu januar-april 2023. godine u odnosu na isti period prošle godine manji za oko 40%, dok je uvoz povećan za oko 15%, što doprinosi depresijaciji rublje, odnosno postepenog gubitka kupovne moći stanovništva. Depresijacija rublje vodii ka porastu inflacije, koja bi do kraja godine mogla biti oko 6-7%, a manjak prihoda od izvoza utiče i na manje budžetske kapacitete da se podrže programi razvoja industrije i malog biznisa u Rusiji.

Ekonomsko-socijalni interesi će nadjačati političke

Iz ugla EU se postavlja pitanje dogovora o izvozu ukrajinskih žitarica, čije bi eventualno prekidanje dovelo do porasta cena na međunarodnom tržištu. Takođe, približava se zima, koja ove godine može biti znatno drugačija u pogledu temperature u odnosu na prošlogodišnje veoma blage zimske mesece, što je pogodovalo celokupnoj ekonomskoj situaciji u Evropskoj uniji i očuvanju njenog potencijala.

Takođe se u svemu ističe i nepredvidivost reakcije socijalne sfere na ekonomske probleme, kako u EU članicama, tako i u Rusiji, što može uticati na potrebu da se stvari sagledaju racionalnije i da ekonosmko-socijalni interesi polako počnu da nadvladavaju političke tenzije. Veoma je mala verovatnoća da do toga dođe u kratkom roku. Na kraju, aktuelni problemi u evropskoj privredi, koji su posledica rata i sankcija, indirekto se prelivaju i na ekonomiju Srbije, koja takođe trpi inflaciju, pad kupovne moći stanovništva i generalnu neizvesnost, koja krnji ekonomski potencijal. Prema aktuelnim procenama, ovogodišnaj stopa rasta za Srbiju se očekuje na nivou od oko 2%, ali će za zemlju ključan biti prelazak u narednu godinu, kada će se znati da li EU privreda uspeva da nadvlada recesiona očekivanja i da krene u oporavak, imajući u vidu da je u pitanju glavni spoljnotrgovinski partner, na čije tržište se plasira oko dve trećine srpskih proizvoda.

(Autor je pomoćnik direktora Sektora za strateške analize u Privrednoj komori Srbije)